Á ég að prufa fíkniefni?

Þessari spurningu er fljótsvarað, nei, það á enginn að prufa slík efni, en þá aldeilis vandast málið, því svo afdráttarlausum svörum fylgir yfirleitt önnur spurning, það er af hverju ekki?

Það er við þeirri spurningu þar sem flest fer úrskeiðis í baráttunni við fíkniefni. Menn voru býsna fljótir að átta sig á því að fíkn er alvarlegt vandamál sem hefur slæmar afleiðingar á þann sem er haldinn þeim sjúkdómi. Þannig að raunverulegt svar er óskaplega einfalt. Þú átt ekki að prufa fíkniefni vegna þess að þér gæti fundist það of gott. En hver þorir að segja barninu sínu það?

Til að koma í veg fyrir neyslu þessara efna, og ekki síst til að þurfa ekkia ð segja börnum sannleikann sem við teljum óhollan, þá brá mannskepnan á það ráð að útlista fyrir fólki hversu óskaplega skaðleg þessi efni séu fyrir líkama, sál, og ekki síst samfélagið. Þetta gerist á tímum þar sem aðgengi að upplýsingum var ákaflega takmarkað. Stjórnvöld gátu á auðveldan hátt ritskoðað og stýrt upplýsingagjöf til almennings að eigin geðþótta. Sannleikurinn fær yfirleitt að víkja þegar svo er, tilgangurinn helgar víst meðalið. Það dugði ekki til, þá var brugðið á annað ráð til að hræða fólk frá neyslu með löggjöf til refsa þeim sem nota þessi efni, með sektarboðum og fangelsisvistun. Nú átti að segja börnunum að þau væru glæpamenn ef þau létu tilleiðast.

Nú eru þó breyttir tímar, upplýsingagjöf hefur að miklu leyti færst af höndum fárra manna sem auðvelt var að stjórna af hálfu yfirvalda, til almennings. Þar spilar internetið vitaskuld stærstu rulluna. Nú hafa hópar sem eru ástfangir af sínu fíkniefni og sjá ekkert illt við þau, sama tækifæri til að koma sínum boðskap á framfæri og þeir sem finna efnunum allt til foráttu. Skynsamt fólk fetar svo milliveginn á þessum upplýsingum og reynir að taka fremur mark á upplýsingum frá rannsóknum sem eru framkvæmdar á vísindalegan hátt. Allt ofstæki, í  hvora áttina fyrir sig, er orðið skaðlegt fyrir hvorn málstaðinn sem er.

Yfirvaldið sér þó enn að megninu til um vísindalegt starf. Fræðimenn sem sinna rannsóknum gera það að mestu leyti á forræði ríkisstofnana, hvort sem það eru beinar rannsóknarstofnanir, eða innan háskólastarfs. Megnið af þeim rannsóknum eru gerðar með fjármunum stjórnvalda. Það gefur stjórnvöldum yfirhöndina þar sem þau geta að miklu leyti stýrt slíkum rannsóknum og fengið þannig að vissu leyti þær niðurstöður sem þeim hentar.

En hvað sem því líður, þá er sífellt að komast upp um slík vinnubrögð. Eitt sérstaklega óskammfeilið dæmi um slíkt er þegar Ronald Reagan bandaríkjaforseti upplýsti á blaðamannafundi að samkvæmt áreiðanlegustu vísindalegu rannsóknum, þá sé varanlegur heilaskaði óumflýjanleg afleiðing kannabisneyslu. Þessi málflutningur hélt ansi lengi velli og var, eða jafnvel er, notaður í hræðsuáróðri gegn slíkri neyslu.

Í þessari rannsókn voru apar látnir reykja 30 jónur á dag. Eftir um 90 daga fóru svo þessum öpum að hrörna allverulega og deyja. Þá var höfuð þeirra opnað og dauðar heilafrumur taldar. Því næst voru reyklausir apar drepnir og sama gert við þá. Það fór ekki á milli mála að reykingaraparnir gnæfðu svo yfir hina í þeim tölum, að þeir voru meira en lítið þroskaheftir þegar þeir létu lífið greyin.

En upplýsingum um hvernig þessari rannsókn var háttað, var haldið leyndu eins lengi og hægt var, en að lokum bárust upplýsingar, sláandi upplýsingar. Í ljós kemur að þessir apar voru bundnir í stól, á þá sett súrefnisgríma, og á 5 mínútum var kannabisreyk sem innihélt koltvísýring að jafngildi úr 63 jónum af sterkustu gerð þröngvað ofan í apana í gegnum þessar grímur. Enginn partur af þessum reyk fór til spillis, heldur allt ofan í lungu þeirra. Þessi apagrey voru einfaldlega kæfð til að fá rétta niðurstöðu. Það er löngu þekkt hvaða áhrif súrefnisskortur hefur á heilafrumur.

Við erum því miður enn of föst í þessum vinnubrögðum, og er sífellt að komast upp um svona vinnubrögð, þó kannski ekki jafn afgerandi og í þessari rannsókn. Þetta berum við í börnin okkar þrátt fyrir allt, og þó við vitum hve auðvelt aðgengi þau eiga að upplýsingum sem hrekja slíkan málflutning.

Hverjar eru svo afleiðingar af þessum hræðsuáróðri, sem upp kemst að er svik? Hvað þykir okkur um málflutning sumra kirkjunnar manna um að samkynhneigð þóknist ekki guði vorum, sé dauðasynd, að refsing guðs sé óumflýjanleg afleiðing slíks hátternis? Eða að guð smelli á slíkt fólk svo sem einu stykki af alnæmi? Hvað þykir okkur í dag um áróður líkt og að sjálfsfróun orsaki blindu? Mikilvægasta spurning er, hver eru viðbrögð þeirra sem þessi áróður beinist að?

Forvarnarstarf á Íslandi virðist því miður einkennast af þessum málflutningi, sem ég tel vera algjört ábyrgðarleysi, hættu á að snúa áhættuhópum gegn sér og þannig í raun vera hvatning til neyslu. Við höfum ýmis góð og gild slagorð til forvarna, „Hættu áður en þú byrjar", „Segðu nei" og svo framvegis. Allt miðar að því sama, þér gæti fundist fíkniefni góð, því áttu ekki að prófa. Berum virðingu fyrir börnunum okkar og segjum þeim af hverju, ekki ljúga að þeim, þau eru mun skynsamari en við höldum.

Forvarnarstarf í fíkniefnamálum

Nú hefur samband ungra sjálfstæðismanna opnað á virkilega þarfa umræðu um fíkniefnavandann. Þeir leggja fram vel rökstudda tillögu um að afnema eigi refsistefnu stjórnvalda gegn fíkniefnamisferli. Mér þykir það óskaplega miður hve margir töldu sig ekki þurfa að kynna sér þetta efni á nokkurn hátt og voru tilbúnir til að opinbera vanhugsaðar vangaveltur sínar um að nú hljóti Valhöll að vera fljótandi í kókaíni, eða framtíðin væri ekki björt ef þetta væru stjórnmálamenn framtíðarinnar og svo framvegis.

Jóhannes Stefánsson vann ákaflega merkilega BA ritgerð í lögfræði sem ber titilinn "Refsistefna í fíkniefnalöggjöf: blessun eða böl?".

Enn verr þykir mér þó að sumir hverjir sem vinna að forvarnarmálum fyrir unglingana okkar skuli stíga fram og halda uppi órökstuddum fullyrðingar og þvættingi sem er til þess fallinn að unglingar okkar missa trú og traust til þeirra er sinna slíkum störfum.

Með tilkomu internets er ekki lengur hægt að halda uppi ósannindum í þeim tilgangi að hræða fólk frá málefnum.

Ég heyrði viðtal við forvarnarráðgjafa í þættinum "Reykjavík síðdegis" á bylgjunni. Þessi maður hikar ekki við að tjá sig um hugmyndir og tillögur sem eru settar fram, án þess að lesa þær og kynna sér, líkt og hann viðurkennir sjálfur í viðtalinu. Í fyrsta lagi fjallar tillagan ekki um lögleiðingu, heldur afnám refsistefnu. Færa fíkniefnavandann frá því að vera löggæsluvandamál yfir í að vera heilbrigðisvandamál.

Hann segir hlustendur Bylgjunnar vera skynsamt fólk fyrir að vera á móti slíku. Þessi maður er líklega sá eini sem telur skynsamlegt að kynna sér ekki málið, og reynslu annara þjóða.

Það þarf ekki að leggja sig mikið fram til að átta sig á að refsistefnan er meginástæða þess að fíkniefni séu dýr. Fólk vill fá greitt í þessum bransa sem öðrum fyrir áhættuna sem það er að taka á sig. Refsistefnan er að kosta framleiðendur, sölumenn og neytendur vímuefna töluvert fé með sektum, fangelsisdómum og upptöku efnanna. Þetta fé greiða neytendur með hærra verði. Á þessum markaði gilda nákvæmlega sömu lögmál og á öðrum markaði, eftirspurn kallar á framboð, minna framboð hækkar verð. Stefna stjórnvalda með refsilöggjöf gengur eingöngu út á að takmarka framboð. Þessi forvarnarráðgjafi er sá fyrsti og eini sem ég hef heyrt halda því fram að ólögleg framleiðsla og sala fíkniefna skili sér í lægra verði.

Kostnaði við fíkniefnameðferð er svo slegin fram í þessu viðtali, og þar er kostnaðurinn sagður við hverja meðferð vera á bilinu 10 til 20 milljónir íslenskra króna. Auðvitað brá mér allverulega við þessar tölur, með Google að vopni var ég á innan við 3 mínútum kominn með ársrit SÁÁ fyrir árin 2007 til 2010. Á blaðsíðu 14 í þessu riti stendur „Hver meðferð á Vogi kostar 271.000 kr á árinu 2009. Hver eftirmeðferð á Vík eða Staðarfelli 383.000 kr á árinu 2009". Ef ég legg saman þessar tölur þá fæ ég út 654.000 kr. Það er langur vegur frá 10 milljónum, hvað þá 20 milljónum. Hvað gengur þessum manni til með svona þvættingi? Hvers vegna reynir hann að draga úr trú á skilvirkni meðferðarstofnana?

Önnur fullyrðing mannsins er að neysla muni margfaldast ef refsistefnunni sé aflétt. Röksemdarfærsla þessa mann er sú að auðveldara aðgengi að fíkniefnum auki neysluna. Fyrr í sama viðtali var hann búinn að segja að 11 ára skólabörnum standi þessum efnum til boða inn á skólalóðum. Ég skil ekki hvernig hægt er að auka aðgengi meira en það! Portugalar afnámu refsingar við vörslu neysluskammta og neyslu allra ólöglegra vímefna árið 2001. 10 árum síðar koma í ljós merkilegar tölur. Fjöldi barna á aldrinum 13 til 15 ára sem höfðu einhvern tímann neytt þessara vímuefna fækkaði úr 14% í 10.6%. Neysla þeirra á aldrinum 15 til 18 ára minnkaði úr 27.6% í 21.6%. Þessi forvarnarráðgjafi taldi sig þekkja reynslu annara þjóða, og samt staðhæfir hann að neysla muni margfaldast. Heimildir mínar fyrir þessum tölum er að finna á blaðsíðum 46 og 47 í áðurnefndri ritgerð um refsistefnu í vímuefnamálum.

„Við erum að sjá kannabis í annarri hverri mynd, ef ekki bara hverri". Það þarf svo sannarlega ekki mikið til að hrekja staðhæfingu um að kannabis efni séu í hverri mynd, það er klár þvættingur eins og svo margt annað sem þessi maður hefur fram að færa. Ég fann engar tölur með stuttri leit minni og veit ekki hvaðan hann hefur þessar staðhæfingar sínar, ég leyfi mér þó að efast um að 50% kvikmynda innihaldi kannabis þar til annað kemur í ljós, en hlutfallið er klárlega ekki 100%.

Í öðru viðtali við þennan sama mann heldur hann áfram þvælu sinni og rangfærslum. Það viðtal var í þættinum "Ísland í bítið" á Bylgjunni.

Þar segir hann að sé ekkert mál fyrir unglinga að komast í þessi efni, og talar þar af leiðandi sjálfur en gegn sinni fullyrðingu um að neysla muni margfaldast sökum aukins aðgengis. Honum ber þó gæfa til að vita að svo framarlega sem það er eftirspurn, þá mun vera framboð.

Í þessu viðtali slengir hann fram að kannabis neyslu auki líkur á geðklofaeinkennum um 40%. Það er vægast sagt ógnvænleg tala þannig enn og aftur er Google slegið upp í vafra. Þar finn ég tengil inn vefsíðu landlæknisembættisins. Þar stendur „Algengi geðklofasýki (skitsofreníu) er lágt eða um 1% og er merkilega stöðugt bæði milli landa og yfir tíma. Þekkt yfirlitsgrein  Moore og félaga sem birtist í Lancet 2007 frá bendir til þess að áhætta fólks að fá geðklofasýki aukist ef það notar kannbis. Odds ratio að fá geðklofasýki miðað við þá sem ekki nota kannabis er 1.41 í þessari rannsókn, en vikmörk 1,20-1,65, sem þýðir að fólk hafi um 40% auknar líkur miðað við fólk almennt  til að fá geðklofa ef það hefur neytt kannabis (þ e nálægt því að líkurnar aukast úr 1% í 1,4%) og að munurinn er tölfræðilega marktækur (15). Meiri líkur voru á geðklofa hjá fólki sem notaði cannabis í miklu magni.Gegn orsakatengslum talar hins vegar að þrátt fyrir almenna aukningu á notkun kannabisefna helst tíðni geðklofa, eins og áður sagði,  svipuð og var á þeim tíma sem kannabisnotkun var óalgeng."

Aukningin er því um 0.4 prósentustig. Fjöldi sjúklinga stendur í stað þrátt fyrir aukna neyslu kannabis. Þarf virkilega að leggja sig svo mikið fram til að komast að þeirri niðurstöðu að slíkir sjúklingar séu líklegri til að neyta kannabisefna? Það er í það minnsta algjörlega ómögulegt að draga þá ályktun að kannabisneysla auki líkur á geðklofa um 40%.

Er það virkilega ósanngjörn krafa að þeir sem tala við unglinga okkar, kalla sig forvarnarráðgjafa og ráði sig til starfa í þessum málaflokki vandi til verka? Ég efast ekki um að þessi tiltekni maður vilji vel og ég er fullkomlega meðvitaður um að hann er að sinna erfiðum málaflokki. En ég frábið mér málflutning manna sem gera illt verra, þessi maður fellur í þá gryfju. Við búum á upplýsingatækniöld þar sem hræðsluáróður með lygum og staðreyndavillum gengur ekki upp. Unglingar lands okkar er vel gefið fólk.